ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 7، مهر 1403 ، شماره پی در پی 101

معرّفی نسخۀ خطّی ترجمۀ قرآن سده هفتم منسوب به سعدی و پژوهشی در رد این انتسابِ

صفحه (305 - 320)
برهان احمد ، عبدالرضا سیف (نویسنده مسئول)، حمیرا زمردی
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1403

چکیده

زمینه و هدف:‌ پس از ورود اسلام به سرزمین ایران، شماری از ایرانیان فاضل به ترجمۀ قرآن به زبان فارسی پرداختند تا جایی که سنّت ترجمۀ قرآن تا قرنها در سرزمین ایران و کشورهای مجاورِ آن ادامه پیدا کرد. تعدادی از این ترجمههای قرآن که بعضاً نفیس و گرانبها هستند، امروزه در کتابخانه‎های مختلفِ جهان نگهداری میشوند که ضرورت دارد توسّط نسخه پژوهان و مصحّحان معرّفی و تصحیح گردند. یکی از این ترجمه‎ها، ترجمۀ قرآن محفوظ در کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان است. این نسخه که با شمارۀ 11559 در این کتابخانه ثبت شده است.

روشها: روش گرد آوری مطالب این مقاله مبتنی بر منابع و یافته ھای کتابخانه ای است و در نگارش آن شیوه تحلیلی توصیفی بکار رفته است.

یافته‎ها: ترجمه ای که در این مقاله معرفی گردید ظاهراً متعلّق به قرن هفتم هجری است. از کاتب آن در چند جای نسخه با نامهای مختلف یاد شده است. در برگهایی از این نسخه صراحتاً نام مترجم مصلح‌الدّین شیخ سعدی شیرازی، شاعر پرآوازۀ قرن هفتم هجری نوشته شده است. این ترجمه تمامی سوره‎های قرآن را دربر میگیرد. در این مقاله سعی شده است ویژگیهای این نسخه از جمله قدمت نسخه، املای نسخه، واژگان و ویژگیهای دستوری آن بررسی شود. همچنین نسبت این ترجمه به سعدی شیرازی مورد ارزیابی قرار گرفته است.

نتیجه گیری: با نگاهی دقیق به این ترجمۀ قرآن منسوب به شیخ سعدی شیرازی، مشخّص شد که نسبت این اثر به سعدی بنا بدلایلی دور از صواب است و پشتوانۀ علمی چندانی ندارد. همچنین نام کاتب یا کاتبانِ احتمالی این اثر نیز بررسی شد. در احتمال نخست گفته شد که کاتبان نسخه دو نفر بنامهای فضل هروی و فضل فراهی بوده اند. در احتمالی دیگر بیان گشت که محتملاً نام هر دو کاتب یک نفر یعنی فضل هروی بوده است. در احتمال سوم آورده شد که کتابتِ تمامیِ نسخۀ فعلی، که احتمالاً مربوط بقرن یازدهم است، بدستِ حسین بن یحیی عجمی انجام گرفته است.

کلمات کلیدی
ترجمۀ قرآن , تصحیح دستنویس , سعدی , نسخه پژوهی

• آذرنوش، آذرتاش (1375). تاریخ ترجمۀ قرآن. تهران: سروش.
• بشری، جواد (1399). «پابرگ 18: دو مصحف سدۀ پنجمی بخط کوفی شرقی در پاکستان». آینه پژوهش. سال 31. فروردین و اردیبهشت. شماره 181. صص 225-254.
• بشری، جواد، پابرگ 18: دو مصحف سدۀ پنجمی بخط کوفی شرقی در پاکستان، آینۀ پژوهش، شمارۀ 181، فروردین و اردیبهشت 1399، صص 227 – 233.
• بهار، محمدتقی (1386)، سبک‌شناسی، تهران: امیرکبیر.
• ترجمۀ کهن قرآن کریم؛ دستنویس شمارۀ 11559
• ترجمۀ قرآن موزه پارس (1355)، از مترجمی ناشناس، بکوشش علی رواقی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• تفسیر قرآن کمبریج (1349)، بتصحیح جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• تفسیر قرآن پاک (1348) بکوشش علی رواقی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• تفسیری بر عُشری از قرآن مجید (1352)، بتصحیح جلال متینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• رانجها، محمّد نظیر (1372). فهرست نسخههای خطّی قرآن مجید. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
• منزوی، احمد (1377)، فهرست مشترک نسخههای خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
• نوشاهی، عارف (1392)، برگهایی کهن از ترجمۀ پارسی قرآن مجید (نسخۀ شیرانی)، اوراق عتیق بکوشش سید محمد حسین حکیم، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ج 3، صص 53-83.
• یاحقی، محمدجعفر و همکاران (1372)، فرهنگنامۀ قرآنی، مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
• A guide to Qur’an Gallery, Muhammad Shah Bukhari, Karachi, National Museum of Pakistan, (2002)7.
• Quran Manuscripts, a catalogue, compiled by Hidayat Ullah Siddiqui, Karachi, National Museum of Pakistan, 1982.